Haber: Esmira İman
Editör: Zehra Nur Altun
Kazakistan’ın geleneksel ana yemeği olan Beşparmak ülkenin değişik yörelerinde farklı isimlerle anılmakta. On birinci yüzyıldan bu yana Yunanistan ve Kırgızistan başta olmak üzere lezzetiyle birçok ülkeyi etkileyen Beşparmak’ın Lagman yemeğine de esin kaynağı olduğu düşünülmekte. Kazak kültürünün vazgeçilmezi olarak kabul edilen bu yemeğin, gün geçtikçe de değeri artmakta.
Kazak Yeti (Kazak eti) veya halk dilinde bilinen adıyla Beşparmak, Kazak halkının ulusal bir yemeği. Kazı (Kazak sosisi), Yet (geleneksel at eti), Kamır (Hamur), haşlanmış patates ve soslu soğan içeren bu yemek şenlik masalarının ilk yemeği olarak kabul edilmekte.
Misafir beklerken, etler kişilerin sosyal statülerine göre; Bas Tabak (ana tabak), Sıy Tabak (hediye tabağı), Orta Tabak, Ayak tabak, Kelin Tabak (gelin tabağı), Küyeu Tabak (damat tabağı), Kuda-Kudaği Tabak şeklinde bölünür. Geleneksel Kazak anlayışına göre kişi dünyaya başıyla (doğum) gelmektedir. Aynı zamanda eski Kazak dillerinde baş, ülke hakanı anlamıyla da kullanıldığı için “Ülke, baş tarafından yönetilir.” anlayışı hakimdir. Bu yüzden at başı veya duruma göre koyun başı misafire ikram edilmelidir. Bu servis biçimi misafire saygı gösterme anlayışı olarak kabul edilmektedir.
Geçmişte birçok millet iyi ve kaliteli eşyaları, yaptıkları eylemleri ve kendi düşüncelerini 5 puan sistemiyle değerlendirmekteydi. Eski zamanlarda Kazaklar, diğer milletler ve Yunanlılar çeşitli uluslararası yarışmalar düzenlerlerdi. O zamanlarda Kazaklar yiyecekleri birbirleriyle paylaşır, panayır düzenler, Naurız (Kazak yeni yılı) kutlar ve kımız yaparlardı. Bu bayramlarda binici, pehlivan, şarkıcı, demirci ve diğer sanatçıların yarışmaları düzenlenir ve bu yarışmalara diğer ülkelerden temsilciler de katılırdı. Bayramlardan birinde düzenlenen yemek yarışmasında Kazaklar, ulusal yemeklerini sergilediler. Yarışma jürileri Kazak aşçıların hazırladığı yemekleri çok beğendi ve 5 hakemin tamamı ellerini kaldırıp “5 başparmak” notu verdi. Böylece bu yemeğin kalitesi parmakla belirtilmiş ve bu şekilde tanımlanmış oldu. Yemek bu sebeple “Beşparmak” ismini aldı.
Sonraki zamanlarda ise bu sözün anlamı ihlâl edildi. Yabancı araştırmacıların öne sürdüğü iddiaya göre geçmişteki Kazak halkının çatal-bıçak kültürü olmadığı için Kazaklar Beşparmak’ı elleriyle yemekteydi. İşte bu araştırma yazısı dolayısıyla komşu ülkeler Kazakları ahlaksız bir halk olarak görmeye başladılar. Kazak tarih araştırmacıları bu iddiaların asılsız olduğunu şu sözlerle ifade etti: “Kuşkusuz bu durumun sebebi okuma yazma bilmeyen ve kendi ülkesinin tarihini araştırmayanların gelecek kuşaklara empoze edilmiş kültürümüz hakkında yanlış bilgiler aktarmasıdır. Atı ilk evcilleştiren, at nalını ilk icat eden, at sütünden Kımıs ve at etinden Kazı yapan Kazak halkının çatal-bıçak kültürü olmama ihtimali bile yoktur. O dönemlerde Kazak halkı dünyanın en gelişmiş toplumlardan biriydi.”
Günümüzde gençler arasında da bu kelimenin gerçek anlamı korunamamakta. Yapılan istatistik araştırmalara göre birçok Kazak genci bu yemeğe Beşparmak denmesinin sebebinin elle yenilmesi olduğunu düşünmekte. Kazakistan’ın komşu ülkesi olan Özbeklere göre ise bu yemeğe bu ismin verilmesinin sebebi beş farklı et çeşidi içeriyor oluşu. Fakat bu durum Kazak kültür anlayışında yer bulmamakta hatta Kazaklara, Özbeklerin yemeği benimseyip kendi Beşparmak versiyonunu oluşturduğunu düşündürmektedir.
Beşparmak birçok ulus arasında yaygın bir yemek. Kült bir karaktere sahip olan Kazakistan ise oldukça büyük bir ülke. Bu nedenle coğrafyaya ve yerel geleneklere bağlı olarak Beşparmak’ın hazırlanışı ve içeriği açısından büyük farklılıklar mevcut. İnsanlar eti bir yerde öyle ya da böyle kesebilir, belli yiyecekleri (örneğin patates ya da diğer sebzeler) koyabilir ya da koymayabilirler. Tarihsel olarak, Beşparmak et ve baharat içermeyen sadece hamurdan oluşan bir ana yemektir. Göçebeler arasında yerleşik komşuların ortaya çıkmasıyla bu yemek üzerinde de bazı değişiklikler meydana gelmiştir.
Kazak tarihi araştırmacılarının da belirttiği gibi Beşparmak ismi ilk olarak Kazaklar tarafından kullanılmadı. 19. yüzyılda Ruslara tercüman olarak gelen Tatar-Başkurtlar, etin hamurla karıştırılması anlamına gelen “beş barmak” adını oluşturdu ve sonraki zamanlarda bu isim Ruslar tarafından Kazaklara benimsetildi. İleriki dönemlerde ise Kazak kelimesi, başta Ruslar olmak üzere diğer halklar tarafından etin genel adı olarak kullanılmaya başlandı. Hatta Kazak bozkırındaki çarlık yönetiminin yerel yetkilileri, et yemeklerini aşağılayıcı bir şekilde adlandırmaktaydı. Oysa Kazaklar misafirlerine hiçbir zaman bu şekilde “et” dememişti.
Kazak yetkililerin belirttiği gibi ancak herkes her Kazakça kelimeyi ve deyimi analiz ederse, bunların gerçek anlamını bulmak mümkün olabilir. Yine yetkililer tarafından başlatılan gerçek Kazak kültürünü koruma çalışmaları devam ederken gençler için bu konuda farkındalık çalışmaları yapılması hayata geçirilecek planlar arasında.
